تاریخ پیدایش آئین بهائی و ظهور باب

در نزد هر بهائی سير تکاملی يکی از خواصّ اصلی هر نوع پديده‌ای در جهان است و ظهورات الهی نيز تابع اين اصل تکاملی‌اند حتّی در نظر بهائيان مراحلی که آئينشان پيموده و بتدريج در سراسر جهان تأسيس گرديده است خود بيانی از آن اصل سير تکامل است.
همچنين طلوع امر بهائی خود مبيّن اصل ديگری است که از خواصّ مشترک که در همه اديان پيشين است يعنی ظهور اراده الهی در مرحله اوّل پيدايش خويش همواره با اعتراض و مقاومت طبقات صاحب نفوذ جامعه در هر عصری مقابل بوده است و در نتيجه پيروان جديد غالباً به ايذاء و آزار مردمان دچار بوده‌اند. در يکصد و پنجاه سال که از عمر دين بهائی گذشته پيروانش در مراحل متعدّد دچار ظلم شده و ستمها کشيده‌اند.

بافت تاريخ امر بابى و بهائى
اگر بگوئيم که يک دين مستقلّ است معنايش آن نيست که ناگهان در فضائی خالی از دين پيدا شده باشد. دين بودا از پشت دين هندوان بر خاسته است و فقط وقتی که از کوههای هيماليا گذشت استقلال خويش را ظاهر ساخت و نيروی فرهنگی بزرگی را در کشورهای چين و ژاپن و کشورهای جنوب شرقی آسيا برانگيخت. رسالت عيسی مسيح و پيروان اوّليه‌اش در ضمن دين يهود نضج گرفت و تا دو قرن همسايگانشان چنين می‌پنداشتند که دين مسيح نهضت تجدّدی از دين يهود است و تا زمانی که مسيحيّت پيروان بسياری از ساير اقوام غير يهود در حوزه مديترانه بدست نياورد بعنوان دين جديد مستقلّی با کتاب و احکام و تشکيلات و مناسک مخصوص بحساب نمی آمد.
نسج آئين بهائی اسلام است و همان طور که مسيحيّت از دين يهود که ظهور نجات دهنده‌ای را وعده داده بود تولّد يافت ديانت بهائی نيز از زمينه اسلام که ظهوری جديد را در آخر الزّمان انتظار ميکشيد ظاهر شد امّا چون دين مسيح که شعبه‌ای از يهود نبود آئين بهائی نيز شعبه‌ای از اسلام نيست و کاملاً مستقلّ است.
دين بهائی در کشور ايران که مردمانش مسلمان بودند پديدار گرديد سپس به کشورهای مسلمان همسايه‌اش در امپراطوری‌های عثمانی و روسيه گسترش يافت و پيروان اوّليه‌اش جز معدودی که از دين يهود و مسيح و زردشتی آمده بودند همه مسلمان بودند و عقايد دينيشان از قرآن سرچشمه گرفته بود و بيش از هر چيز ميخواستند که دين جديدشان نماينده تحقّق وعده‌های اسلامی باشد و تعاليم محمّدی را تفسير نمايد بهمين دليل در اوّل کار روحانيّون اسلامی پيروان آئين جديد را از کافران شمردند.

چون زمينه دين بهائی اسلام است بايد به نسج اسلامی آن توجّه مخصوص روا داريم و چنين توجّهی بدليل ديگری نيز اهميّت دارد زيرا اسلام با مفهومی که بهائيان درباره تاريخ اديان دارند و همچنين ارتباطش با اديان ديگر مطابقت کامل دارد و شايد دين بهائی يگانه دينی است که حقّانيّت اديان ديگر را قبول دارد. بهائيان معتقدند که ابراهيم و موسی و زردتشت و بودا و کريشنا و عيسی و محمّد همه پيغمبران بر حقّ‌اند که از طرف خداوند يگانه مبعوث گشته‌اند و تعاليم اين پيامبران بمنزله راهنمائی برای نجات و در پيشبرد تمدّنی که هميشه رو بترقّی است سهمی بزرگ داشته‌اند. امّا بهائيان معتقدند که ظهورات الهی نيز در تاريخ انسانی جنبه تکاملی داشته است يعنی هر ظهور الهی حقايقی بيشتر و کاملتر از ظهور قبل عرضه کرده است و هر ظهوری ظهور بعد را تدارک ديده است از اين روی دين اسلام که دين اخير از اديان گذشته است از لحاظ تاريخی مردم را برای ظهور دين بهائی آماده کرده است پس عجبی نيست اگر در آثار بهائی بسياری از اصطلاحات و مفاهيم قرآنی بچشم ميخورد.
بعضی از تعاليم اسلام بخصوص برای درک امر بهائی اهميّت دارد چنانکه بهائيان چون مسلمانان اعتقاد بخدای يگانه دارند که غيب منيع لايدرک است و مشيّت خويش را به بشر توسّط پيامبرانی ظاهر ميکند که باصطلاح بهائی «مظاهر» الهی هستند و مقصد اين «مظاهر الهی» آنست که نه تنها افراد بشر را در ترقّيات روحانيش هدايت نمايند بلکه جامعه بشری را نيز صورت و شکلی بديع دهند. تفاوت بين دين اسلام و دين بهائی در اينست که اسلام فقط اديان يهود و مسيحيّت و اسلام را اديان الهی ميشمارد امّا دين بهائی اعتقادش اينست که تمام اديان همه اجزاء مرکّبه يک برنامه الهی هستند.
شکى نيست جميع احزاب بافق اعلى متوجّهند و بامر حق عامل نظر بمقتضيات عصر اوامر و احکام مختلف شده ولکن کلّ من عندالله بوده و از نزد او نازل شده و بعضى از امور هم از عناد ظاهر گشته."

حضرت باب ۱۸۵۰ – ۱۸۱۹
در ۲۳ ماه می ۱۸۴۴ در شهر شيراز در ايران جوانی که ملقّب به باب بود اعلان کرد که پيغمبر الهی که همه جهان در انتظارش هستند ظاهر خواهد شد. لقب باب از اين جهت است که اگر چه حضرت باب خود مظهر مستقلّ الهی بود اعلان فرمود که مقصد اصليش آنست که مردم را برای ظهور کلّی الهی بعد از خود آماده نمايد.  حضرت باب پس از اين اعلان بزودی دچار عذاب و ايذاء روحانيون مقتدر اسلامی گرديد. دستگير و مضروب شد و بزندان افتاد و بالاخره کمتر از شش سال بعد در ۹ جولای ۱۸۵۰ در ميدان عمومی شهر تبريز مقتول شد و ۲۰ هزار از پيروانش نيز طی کشتارهای متعدّد در سراسر ايران بقتل رسيدند و حال بنای باشکوهی با گنبد زرّين در کوه کرمل مشرف بر خليج حيفا و محاط به گلزارهای زيبا بنام مقام اعلی ساخته شده است که جسد مطّهر حضرت باب را در آغوش گرفته است.
حضرت باب، مبشّر حضرت بهاءالله
حضرت باب مبشّر حضرت بهاءاللّه است که "حيات او يکی از مثالهای عالی شهامت است که نوع انسان بديدنش مفتخر گشته است".۱ اين گفته يکی از نويسندگان برجسته فرانسه بنام نيکلا A.L.M. Nicolasدرباره پيامبر الهی است که در تاريخ بنام باب معروف است.
در نيمه قرن نوزدهم انتظار به ظهور الهی و رجعت موعود بسياری از مردمان جهان را فرا گرفت. مسيحيان بازگشت مسيح را انتظار ميکشيدند و مسلمانان با اشتياق فراوان منتظر "صاحب الزّمان" بودند و هر دو معتقد بودند که تحقّق وعده‌های کتب مقدّسشان و طلوع عصر جديد روحانی نزديک است.
در ايران در ۲۳ می ۱۸۴۴ باب جوان‌تاجری ادّعا کرد که اوست صاحب ظهور الهی که مقدّر است حيات روحانی نوع بشر را تغيير دهد و همه منتظرش هستند. حضرت باب اعلان فرمود که: "اى جهانيان نداى الهى را بشنويد که بر شما نور خدا از اين کتاب رحيق و آشکار تابان گشته تا آنکه براه سلم و راستى هدايت شويد."۲  در جامعه ايران آنروز که از لحاظ معنوی ورشکسته بود حضرت باب با اين اعلان که تجدّد روحانی و ترقّی اجتماعی بايد بر اساس «حُبّ و رأفت» باشد «نه شدّت و سطوت» در تمام طبقات مردم آن کشور اميدی برانگيخت و هزاران نفر را پيرو خويش ساخت.۳
اين تاجر جوان نامش سيّد علی محمّد بود که لقب باب را اختيار فرمود که بمعنی "دَر" است و بيان فرموده ظهورش بمنزله بابی است که جهانيان را بظهور کلّی الهی که موعود جميع خلائق است بشارت ميدهد. از آثار مهمّه‌اش کتاب بيان است که موضوع اصليش بشارت به ظهور پيغامبر ديگر الهی که اعظم از اوست و بزودی ظاهر خواهد شد و رسالتش ظهور جديد آينده آن است که عصر صلح و سلام و عدل و داد را که موعود اديان يهود و مسيحيّت و اسلام و ساير اديان جهان است ظاهر و طالع خواهد ساخت.
حضرت باب آن مظهر الهی را که ظهورش را بشارت داد «من يظهراللّه» ناميد يعنی کسی را که خدا ظاهر خواهد ساخت و فرمود: "آنچه نوشته‌ام جوهرى در ذکر او بيشتر نيست زيرا که او برتر از آن است که باشاره من بآنچه در بيان نازل شده است نمايان گردد."۴ حضرت باب هدف اصلی از ظهورش را چنين توصيف کرد: «و کلّ ظهورات و ظهور قائم آل محمّد (ص) از براى من يظهرالله خلق شده.»۵  و اصل ثمره هر عمل انسان معرفت آن مظهر کلّی موعود الهی است. و «کلّ دين نصرت او است.»۶ براى حضرت باب تاريخ بشر به يک دوران بحرانى رسيده بود و او آن کسى بود که "در فضاى بيان ندا ميکرد" و به بشريّت اعلام مينمود که وارد دوران بلوغ جمعى مىشود.۷
حضرت باب در سراسر آثارش به پيروان خويش تأکيد فرمود که مراقب باشند به محض آنکه آن مربّی موعود اظهار امر نمايد او را بشناسند و در طلبش درآيند و پيروان خويش را سفارش نمود که با "چشم روح" ببينند نه با "ديده اوهام" ۸  و اگر کسی بخواهد لايق معرفت من يظهره اللّه باشد بايد کاملاً موازين معنوی جديدی بيابد و بدرجه‌ای از حسن اخلاق برسد که مثلش را چشم روزگار نديده است: «قلوب خود را از آمال و آرزوهاى دنيوى پاک کنيد و باخلاقى الهى خود را مزيّن و آراسته نمائيد... امروز روزى است که بواسطهء قلب طاهر و اعمال حسنه و تقواى خالص هر نفسى ميتواند بساحت عرش الهى صعود نمايد و در درگاه خداوند مقرّب شود و مقبول افتد.»۹
در بسياری از آياتش حضرت باب بنام و نشان موعود منتظر اشاره فرمود : "خوشا آنکه به نظم بهاءالله ناظر گردد و بشکرانه پروردگارش پردازد زيرا آن نظم پديدار خواهد شد براى آن خداوند شک و ترديدى در بيان ننهاده است."۱۰و اينکه: "چون آفتاب بها از افق بقا دميد در پيش عرش او حاضر شويد."۱۱ ميرزا حسين علی يکی از وجوه پيروان باب که در تاريخ بنام بهاءاللّه معروف است در اجتماع بابيان در ۱۸۴۸ لقب «بهاء» بخود گرفت که بعداً حضرت باب آن لقب را تأئيد فرمود.
از بعضی جهات رسالت حضرت باب را ميتوان با يحيی تعميد دهنده در تأسيس دين مسيح مقايسه نمود. حضرت باب مبشّر حضرت بهاءاللّه بوده و رسالت عمده‌اش آن بود که راه را برای ظهور بهاءاللّه هموار فرمايد لهذا بهائيان ظهور حضرت باب را مترادف با تأسيس دين بهائی ميشمرند. مقصد از ظهور باب در ۱۸۶۳ با اعلان حضرت بهاءاللّه که اوست موعود منتظر بر آورده شد. حضرت بهاءالله بتصديق از حضرت باب ميفرمايد که: "باسمش ندا نمود و به ظهور اعظمش که بآن افق عالم منوّر شد بشارت داد."۱۲  ظهور حضرت باب در تاريخ اديان بمنزله پايان "دور نبوّت" و آغاز "کور و عصر جديد" است.
در عين حال حضرت باب مؤسّس دينی مستقلّ بود. دين بابی جامعه‌اى از پيروان خويش بوجود آورد، صاحب کتاب بود و در تاريخ اثر مشخّص خود را باقی گذارد و آثار بهائی تأئيد مينمايد که: «ما به الامتياز ظهور حضرت بهاءالله تنها در عظمت دعوى بلندش نيست بلکه از جملهء مميّزاتش، که امر بهائى را بيهمتا ساخته، عظمت مقام مبشّر اوست، زيرا حضرت باب را پيروان حضرت بهاءالله فقط منادى ملهم ظهور بهائى نميشناسند بلکه حضرتش را مظهر ظهور الهى دانند و اعتقادشان بر اينست که هر چند دورهء اجراى احکام شريعت حضرت باب کوتاه بود، حضرتش به قوائى از جانب پروردگار مخصّص بود که دو مؤسسين ساير اديان ديده نشده است. و نه تنها طلايهء ظهور حضرت بهاءالله محسوب بود بلکه خود صاحب وحى الهى و داراى رتبهء انبياى اولو العزم بود.»۱۳ حضرت باب جامعه ايرانی را باصلاح و تجدّد روحانی و اخلاقی و ارتقاء مقام زن و برانداختن فقر دعوت فرمود و از اين راه با پيغمبران گذشته که هر يک باعث تجدّدی بودند شريک و سهيم بود.  امّا يک تفاوت داشت يعنی بر خلاف پيغمبران گذشته که قرار بود مدّت درازی را در آينده ايّام انتظار کشند تا زمانى که «جهان از معرفت خداوند پُر خواهد بود،»۱۴ حضرت باب نفس ظهورش مؤيّد آن بود که "صبح موعود خدا" دميده است.
مردم ايران که اوّل بار ندايش را شنيدند دل و جانشان مسدود بود و هنوز در قرون وسطی ميزيستند. حضرت باب علاوه بر لزوم تجدّد روحانی تعاليم ديگرش نيز از قبيل ترويج تعليم و تربيت و فرا گرفتن علوم نافعه در جوّ آن روز ايران واقعاً انقلابی بود. از اين روی با اعلان اينکه آئين او آئين تازه‌ايست و مستقلّ است حضرت باب پيروانش را مدد کرد که از چارچوب اسلام بيرون آيند و حاضر و آماده برای ظهور حضرت بهاءاللّه گردند.
ملاّ حسين بشروئی از طبقه روحانيّون ايران اوّلين ملاقات خويش را با حضرت باب چنين وصف ميکند: «بعد از وصول بعرفان مظهر الهى بجاى جهل علم و دانش ربّانى و در عوض ضعف قوّت و قدرت عجيبى در وجود من پيدا شد بطوريکه خود را داراى توانائى و تهوّر فوق‌العاده ميديدم  و يقين داشتم که اگر تمام عالم و خلق جهان بمخالفت من قيام  نمايند يک تنه بر همه غالب خواهم شد. جهان و آنچه در آن هست مانند مشتى خاک در چشمم جلوه مينمود و صداى جبرئيل را که پنداشتم در من تجسّم يافته ميشنيدم که بخلق عالم ميگفت: `اى اهل عالم بيدار شويد زيار صبح روشن دميده.`»۱۵
پيام حيات بخش حضرت باب از راه نشر توقيعات و تفاسير و آثار دينی و عرفانيش تأثير مينمود ولی معدودی چون ملاّ حسين حضوراً صدايش را ميشنيدند و از ندايش باخبر ميشدند. يکی از پيروانش راجع بتأثير صدای حضرت باب چنين مينويسد: «در حين نزول آيات لحن زيباى حضرت باب در دامنهء کوه بگوش ميرسيد و صداى آن بزرگوار منعکس ميگرديد چه نغمهء زيبائى بود و چه لحن مؤثّر روح افزائى، در اعماق قلب اثر ميکرد، موجب اهتزاز روح ميشد، هيجان غريبى در وجود انسان توليد مينمود.»۱۶
صراحت اعلان امر باب که جامعه بکلّی جديدی را پيش بينی ميکرد در دل ارباب دين و اهل مناصب در حکومت رعب و وحشتی ايجاد کرد، در نتيجه بزودی حضرت باب دچار ايذا و عذاب گرديد. هزاران نفر از پيروان باب را طی کشتارهای مخوفی مقتول ساختند شهامت اخلاقی بابيان در مقابل ظلمهای فاحش را بعضی از ناظران غربی در مقالاتی انتشار دادند. روشنفکران اروپائی از قبيل ارنست رنان، لئو تولستوی، سارا برنهاردت و کنت گوبينو بسيار از اين نمايش روحانی که در صحنه سرزمينی تاريک صورت ميگرفت عميقانه تحت تأثير قرار گرفتند و داستان نجابت و بزرگی تعاليم و وقايع حيات حضرت باب و حماسه پيروان قهرمانش نقل مجالس بزرگان اروپا گرديد. پيروانى چون طاهره، شاعر بزرگ ودلاورى  بابى که در حين شهادت خطاب به نفسى که در توقيف او قرار داشت بکمال شجاعت اظهار نمود، «قتل من در دست شماست هروقت اراده نمائيد بنهايت سهولت انجام خواهيد داد ولى بيقين مبين بدانيد که تقدّم و آزادى نسوان هرگز ممنوع نشود و با اينگونه اعمال پيشرفت و حرکت باز نماند،»  با ندای حضرت باب بسرعت در اقطار جهان منتشر شد.۱۷
مخالفان حضرت باب می انديشيدند و ميگفتند که باب فقط کافر نيست بلکه ياغی نيز هست. اولياء حکومت تصميم بر قتل حضرت باب گرفتند و در ۹ جولای ۱۸۵۰ مقصود خويش را عملی ساختند و در حياط سربازخانه تبريز تير باران نمودند. قريب به ده هزار نفر بر بالای بامهای سربازخانه و خانه های اطراف جمع شده بودند. حضرت باب را با يکی از پيروان جوانش با دو رشته طناب در مقابل ديواری بهم بستند. يک گروه ۷۵۰ نفری از فوج ارامنه در سه صف و هر يک مرکب از ۲۵۰ سرباز به تير اندازی پرداختند. دود باروت در اين شليک بقدری غليظ بود که چشم مردم جائی را در آن فضا نمی ديد.
شرح اين اعدام را سر جوستين شيل وزير مختار و فرستاده فوق العاده ملکه ويکتوريا در طهران در ۲۲ جولای ۱۸۵۰ در نامه ای خطاب به لرد پالمرستون وزير امور خارجه بريطانيا چنين نوشته است: "چون دود و گرد و خاک پس از شليک فرو نشست باب از ديدگان غايب شده بود و مردمان پنداشتند که به آسمان صعود نموده است گويا گلوله به طنابی که او را آويخته بودند اصابت کرده بود. بار ديگر او را از محلّش يافته بار ديگرش بگلوله بستند."۱۸
بعد از تير اندازی اوّل حضرت باب دوباره به حجره ئی که قبلاً در آن محبوس بود مراجعت فرمود و در آن از آخرين وصايايش با پيروان خويش سخن ميگفت. در بار اوّل وقتی که فرّاشان آمدند که او را به ميدان اعدام ببرند حضرت باب بايشان اظهار داشت که تا سخنانش را تمام نکند هيچ "قوّه زمينی" قادر نيست که آسيبی باو برساند. بار دوّم که فرّاشان آمدند بآنان فرموده: «حال هر چه ميخواهيد بکنيد که بمقصود خواهيد رسيد.» ۱۹
دوباره حضرت باب و جوان همراهش را به ميدان اعدام آوردند. امّا فوج ارامنه از تيراندازی مجدّد ابا کردند لهذا فوج مسلمانی را آورده و تيراندازی را بانجام رساندند. اين بار هر دو جسد شرحه شرحه گشت و گوشت و استخوانشان بهم ممزوج گرديد امّا شگفت آنکه به صورتهايشان آسيبی نرسيد. "بيت معنوی" را که از جمله القابی بود که حضرت باب برای خويش اختيار فرمود ظاهراً خراب کردند.۲۰ آخرين سخنان حضرت باب به جمعيّتی که به تماشا آمده بودند چنين بود: "ای مردم غافل! اگر بمن ايمان ميآورديد هر يک از شما از اين جوان که رتبه‌اش اجل از شماست پيروی ميکرديد و خود را در راه من فدا مينموديد روزی فرا خواهد رسيد که مرا خواهيد شناخت امّا آنروز ديگر در ميان شما نخواهم بود."۲۱
حضرت بهاءاللّه چنين توصيفی از حضرت باب فرموده: «حال ملاحظه فرمائيد که اين سدرهء رضوان سبحانى در اوّل جوانى چگونه تبليغ امرالله فرمود و چقدر استقامت از آن جمال احديّت ظاهر شد که جميع من على الارض بر منعش اقدام نمودند حاصلى نبخشيد. آنچه ايذاء بر آن سدرهء طوبى وارد مياورند شوقش بيشتر و نار حبّش مشتعلتر ميشد. چنانچه اين فقرات واضح است و احدى انکار ندارد تا آنکه بالاخره جان را درباخت و برفيق اعلى شتافت.»۲۲
نيکلا نويسنده فرانسوی که تاريخ حضرت باب را نوشته است چنين ميگويد: «او خود را براى عالم بشريّت قربانى کرد و براى آن روح و جسم خود را فدا کرد و براى آن تحمل  هرگونه محروميّت و ديدن هر نوع بىشرمى و ناسزا و شکنجه و حتّى شهادت را  نمود  و بالاخره با خود خود پيمان نامه اخوت عمومى را مهر و امضا کرد و مانند مسيح  با حيات خود بهاى اعلان سلطنت موافقت و مرافقت و انصاف و محبّت نوع را ادا نمود.»۲۳
دوره کوتاه شش ساله رسالت حضرت باب به يک تعبير نشان تحوّلی ناگهانی و شگفت‌آور بسوی معرفتی جهانی است که حضرت باب عالم انسانی را بآن دعوت فرمود. از زمان اعلان امر حضرت باب در نيمه قرن نوزدهم تا بحال پيشرفتهای بی‌نظير علم و صنعت ميتوان گفت اوّلين پرتو جامعه جهانی دميده است. حضرت باب بعنوان "نقطه‌ای که به آن آنچه ذوب‌شدنى  بود ذوب کرده‌اند،" دوران جديدی را در آفريدن بدايع و کشفيّات عظيمه آغار فرمود.۲۴ "نسائم عرفان" الهی "عقول" را "بحرکت" و "ارواح را باهتزاز" آورد.
حضرت بهاءاللّه درباره اينکه دو مظهر ظهور الهی تقريباً در يک زمان ظاهر شده ميفرمايد که، اين «حکمتى است مستور و سرّى است مقنوع و وقتى بوده مخصوص و مطلع نشده و نخواهد شد باو نفسى مگر آنکه در کتاب مکنون نظر نمايد.»۵ رازی است که هيچ نفسی ادراک نتواند کرد امّا در ظهور پی در پی آن دو مظهر ظهور عقيده بهائيان را تأئيد ميکند بر اين که تأسيس صلح عمومی و تأسيس "ملکوت الهی" چندان دور نيست و نيز شاهدی ديگر بر عظمت ظهور حضرت بهاءاللّه است. در شرح اين مطلب حضرت عبدالبهاء، يگانه مبيّن منصوص حضرت بهاءالله، ميفرمايد:
حضرت اعلى (حضرت باب) صبح حقيقت روشن و تابنده بر جميع اَرُجاء و مبشّر نيّر اعظم ابهى (حضرت بهاءالله) و جمال مُبارک (حضرت بهاءالله) موعود جميع کتب و صحف و زبر و الواح و ظهور مجلّى طور در سدرهء سينا و ما عدا  کلّ بندهء آن آستانيم و احقر پاسبان.