سرکوب بابیان: دفاع از اسلام، یا مخالفت با آن؟

در اواسط قرن سیزده هجری قمری، در ایران دورۀ قاجار، جنبش مذهبی جدیدی به وجود آمد. سید جوانی خود را به عنوان موعود اسلام معرفی کرد و به مرور معلوم شد که هدف و ادعای او تأسیس یک دین جدید است. این جوان، سید علی محمد شیرازی، در تاریخ به نام باب معروف است. عده ای تحت تأثیر وی قرار گرفتند و با شور و شوق زیاد شروع به انتشار پیام او در بین اهالی ایران کردند و آثار او را که معتقد بودند به وحی الهی نازل شده، در بین مردم گسترش دادند. انتشار پیام باب هیجان زیادی در ایران به وجود آورد. اکثریت مردم ایران که معتقد به اسلام و پیرو شیعۀ اثنی عشری بودند، بر طبق وعود و بشارات دین خود، انتظار ظهور قائم را می کشیدند. موعودی از نسل پیامبر اسلام که مقدر بود در آخر الزمان قیام کند و دین اسلام را احیاء نموده، مردم جهان را از ظلم و جور نجات بخشد. گروهی از مردم، از جمله عده ای از طلاب و علمای دین، ادعای باب را تحقق وعود اسلام دانستند و با خوشحالی از این که زمان انتظارشان به سر رسیده، به او ایمان آوردند. اما اکثریت مردم و از جمله مجتهدیدن طراز اول دعوی باب را بر خلاف معتقدات اسلامی دانستند و با آن شروع به مخالفت کردند. علمای بزرگ پیروی از باب را کفر و ارتداد و حکومت قاجار آن را عامل آشوب و بلوا دانستند و متحدا به تعقیب و سرکوب پیروان نهضت جدید برخاستند. گروه مخالفان متعلق به فرهنگ و سنت اسلامی بودند و هدف خود را دفاع از اسلام می دانستند. از این جهت طبیعی است که آنها را حامیان اسلام بدانیم و گروه دیگر را که آئینی دیگر برای خود برگزیدند و به نام دیگری معروف شدند، مخالفان و حتی دشمنان اسلام تلقی کنیم، اما در عمل چنین به نظر می رسد که رفتار گروه دوم بیشتر با تعالیم اسلام و آیات قرآن منطبق بود و برعکس روشی که حامیان اسلام برای مبارزه با نهضت جدید در پیش گرفتند، هیچ توافقی با عقاید اسلامی و نص قرآن نداشت.
طبق اعتقاد اسلامی و به خصوص شیعه، ظهور صاحب الزمان امری محتوم است که قطعا اتفاق خواهد افتاد. طبق احادیث معتبر اسلامی، مسلمانان امر شده اند که منتظر این ظهور باشند و هر وقت خبری از آن شنیدند، بلافاصله به آن توجه کنند و درباره اش تحقیق نمایند. زمان و شرایط ظهور قائم سریست که بر همه کس آشکار نیست؛ چنان که در تفسیر آیه 66 سوره زخرف که «هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ»[i]، از امام باقر نقل شده است که ساعت قائم است که ناگهان می آید و مردم ادراک نمی کنند او را. همچنین آمده است: «إنَّ السّاعةَ ءاتیةً أكادُ أُخفیها لِتُجزى كلُّ نَفسٍ بِما تَسعى»[ii] به همین دلیل همه پیوسته باید منتظر باشند و فورا در برابر هر خبری در این مورد واکنش نشان دهند. از امام صادق نقل شده: «وَ لَقَد یَظهَرُ صَبیٌّ مِن بَنی هاشِم وَ یَأمُرُ النّاسَ بِبَیعَتِهِ... فَاِن سَمِعتُم مِنهُ شَیئاً فًاسرعوا اِلیه»[iii]
از میان مردم ایران آن دسته ای که به ندای باب توجه کردند و برای تحقیق به آن رو آوردند، چندان هم بیراه نرفتند و حد اقل شرط انتظار را به درستی به جا آوردند. این کار نه فقط با احادیث، بلکه با حکم قرآن نیز موافق بود، چه که در قرآن تحقیق و جستجو و تلاش برای کسب دانایی و کشف حقیقت یکی از مهمترین سفارشات است: «هَل یَستَوی الّذینَ یَعلَمونَ وَ الَّذینَ لایَعلَمون»[iv] حتی گفته شده: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَأٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ»[v] از این آیه می توان چنین استنباط کرد که تلاش برای روشن شدن حقیقت در هر حال لازم است و اهمال در انجام این کار ممکن است اشتباهات جبران ناپذیری به بار آورد.[vi]
ادعای باب به اصول دین مانند نبوت و امامت مربوط می شد که به هیچوجه تقلیدی نیستند و باید درباره آنها تحقیق کرد. به همین دلیل تحقیق و جستجوی تک تک افراد برای دانستن حقانیت یا بطلان آن امری کاملا طبیعی بود، چنان که عده ای از علمای عظام در آن زمان، به جای آنکه شخصا حکم به حق یا ناحق بودن ادعای باب بدهند، مردم را به تحقیق دعوت کردند. از جمله، شیخ مرتضی انصاری که یکی از بزرگترین و مهمترین علمای زمان خودش بود، با ذکر این مطلب که اطلاع کافی درباره اصول و مبادی این آئین ندارد، حاضر نشد با مجمع علمایی که قصد اعلان جهاد علیه پیروان آن داشتند، همراهی کند.
تعدادی از آیات قرآن دلالت بر این دارد که نفس بلند شدن ادعا از جانب کسی و دعوت به ایمان کافی است و دیگر در برابر آن احتجاج نباید نمود و دلیل نباید خواست. کما این که مؤمنان در دعا به درگاه خدا چنین می گویند که ما ندای منادی را شنیدیم که ما را به ایمان به پروردگارمان دعوت می فرمود و ایمان آوردیم.[vii] در فاصله دعوت و ایمان نه اعتراضی است و نه احتجاجی. در عین حال به نظر می رسد اکثر کسانی که دعوی باب را انکار کردند، حتی از او حجت هم نطلبیدند.
از واکنش سریع و شدید مخالفان با ادعای جدید چنین بر می آید که علت اصلی این مخالفت همان احساس وحشت، نفرت یا عدم پذیرشی بوده است که در مواجهه با هر اندیشۀ نویی ممکن است به انسان دست دهد. چنان که اتهام اصلی علمای اسلام علیه پیروان نهضت جدید بدعت گذاشتن در دین بود. همۀ اعتراضات و اتهاماتی که پس از آن به بابیان نسبت داده شد (از قبیل وابستگی به بیگانگان، اغراض سیاسی، مخالفت با حکومت و...) ایرادات مابعدی بود. جالب اینجاست که هنگام برخاستن اولین موج مخالفتها باب هنوز حتی علنا ادعای ظهور تازه هم نکرده بود. ادعای قائمیت توسط باب به طور علنی در مجلس بازجویی در حضور ولیعهد و حدودا یک سال پیش از اعدام وی در میدان سربازخانۀ تبریز انجام گرفت. در آن زمان باب در آذربایجان زندانی بود و یک دورۀ 4 سالۀ تبعیدهای پی در پی را پشت سر گذاشته بود و پیروانش در نقاط مختلف ایران به شدت سرکوب می شدند.[viii]
پاسخ باب به کسانی که از وی طلب حجت می نمودند، ظاهرا منافاتی با معتقدات اسلامی و آیات قرآن نداشت. وی مانند پیامبر اسلام مهمترین دلیل حقانیت خود را نزول آیات می دانست. اولین کسی که به وی ایمان آورد، ملا حسین بشرویی، یک طلبه علوم دینی بود که اطلاع و احاطه بسیاری بر قرآن و احادیث و آثار اسلامی داشت. او پس از مشاهده نزول آیات قیوم الاسماء در تفسیر سوره یوسف به باب ایمان آورد. وحید دارابی که یکی از مشاهیر علمای پایتخت بود و مخصوصا از طرف محمد شاه برای تحقیق درباره ادعای باب به شیراز اعزام شده بود هم وقتی نزول تفسیر سوره کوثر را دید، حقانیت ادعای او را پذیرفت -هر چند که از قرار معلوم شاه قاجار اهمیتی به نتیجه تحقیق او نداد.
شاهدان نقل می کنند که آیات با سرعتی محیر العقول از قلم باب جاری می شد و البته اگر غیر از این بود، وی موفق نمی شد در مدت 6 سال که اکثر آن در تبعید و زندان گذشت، این حجم زیاد آیات را از خود به جا گذارد. مشاهده چنین صحنه ای قطعا باید سبب اعجاب هر ناظری شده باشد، به خصوص اگر آن فرد با قرآن آشنایی داشته و آیات مبارکه درباره احتجاج حضرت محمد را به نزول آیات خوانده باشد:
«أَوَلَمْ یَكْفِهِمْ أَنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْكَ الْكِتَابَ یُتْلَى عَلَیْهِمْ إِنَّ فِی ذَلِكَ لَرَحْمَةً وَذِكْرَى لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ»[ix] «وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلاً مِّن قَبْلِكَ وَجَعَلْنَا لَهُمْ أَزْوَاجًا وَذُرِّیَّةً وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَن یَأْتِیَ بِآیَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتَابٌ»[x] «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ. لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ. ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ. فَمَا مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ»[xi]
از این آیات چنین استنباط می شود که احدی جز پیامبران الهی توان نزول آیات و نسبت دادن آن به وحی الهی را ندارد و اگر چنین کند، عذاب خدا در مورد او سریع و شدید خواهد بود. بنابراین نمی توان کسانی را که در برابر آیات باب خاضع می شدند و به او ایمان می آوردند، متهم کرد که بر خلاف حکم قرآن عمل می کردند. کاملا برعکس، دستور قرآن درباره عمل به میثاق پیامبران کاملا صریح است: «وَإِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثَاقَ النَّبِیِّیْنَ لَمَا آتَیْتُكُم مِّن كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءكُمْ رَسُولٌ مُّصَدِّقٌ لِّمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِی قَالُواْ أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُواْ وَأَنَاْ مَعَكُم مِّنَ الشَّاهِدِینَ.فَمَن تَوَلَّى بَعْدَ ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»[xii] پیروان باب که عده زیادی از ایشان از طلاب علوم اسلامی و قرآنی بودند، آیات او را موافق کتاب مقدس خود می دیدند. تفاسیر متعددی که وی بر سوره های مختلف قرآن نوشت، نمی توانست نشان دهنده چیزی جز تصدیق حقانیت آن باشد و عباراتی که در تکریم اسلام و مقام اولیای آن به کار می برد، نشانگر احترامی عمیق بدانان بود.
البته کلمات و آراء باب با نظرات علمای زمانش تفاوتهای اساسی داشت و به همین دلیل آنها با او مخالفت کردند. برداشت آنها از قرآن به ایشان حق می داد که او را مرتد و بدعتگذار در دین معرفی کنند و دلایل خودشان را هم برای این کار داشتند. برای اکثریت مردم طبیعی بود که بنا به عادت مألوف از علماء خود پیروی کنند و در تصمیم گیری خود با آنان مشورت کنند. اما علاوه بر این که ادعای باب ارتباطی به احکام و فروع دین نداشت که تقلید در آن جایز باشد، احادیثی درباره تفاوت نظر قائم با علمای زمان خود و فساد علمای معاصر او وجود داشت که می توانست مورد استناد پیروان باب قرار بگیرد، از جمله این که: «یَظهَرُ مِن بَنی هاشم صَبیٌّ ذو اَحکامٍ جَدیدهٍ فَیدعوا النّاسَ وَ لَم یَجِبهُ اَحَدٌ وَ اَکثَر اَعدائِهِ العُلَماء فَاِذا حَکَمَ بِشَیءٍ لَم یُطیعوهُ وَ یَقولونَ هذا خلافُ ما عِندَنا مِن اَئِمَّهِ الدّین»[xiii] و «یُخالِفُ فی غالبِ اَحکامِهِ مَذاهِبَ العُلَماءِ فَیَنقَبِضونَ مِنهُ لِظَنِّهِم اَنَّ اللهَ ما بَقِیَ مَن یحدث مِن بعدِ اَئِمَّتِهِم مُجتَهِدا»[xiv]. اگر این فرد حقیقتا همان قائم موعود بود، پس علمای زمان او بر طبق حدیث «فُقَهاءُ ذلِکَ الزّمانِ شَرُّ فُقَهاءِ تَحت ظِلِّ السَّماءِ مِنهُم خَرَجَتِ الفِتنَهَ وَ اِلَیهِم تَعود»[xv] قطعا نمی توانستند افراد صالحی باشند و پیروی از آنها حاصلی جز گمراهی نداشت، همان طور که در قرآن نیز پیش بینی شده بود: «وَقَالُوا رَبَّنَا إِنَّا أَطَعْنَا سَادَتَنَا وَكُبَرَاءنَا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا».[xvi]
مخالفان باب بی شک ادعای او را خروج از دین و مصداق ادعای باطل می دانستند و هدف از مخالفت خود را دفاع از اسلام و شریعت حق اعلان می کردند، چنان که مردمی که به دستور آنان به آزار و اذیت پیروان باب پرداختند، باور داشتند که با این کار به دین حق خدمت می کنند و ثواب می برند. با این حال، باز هم عمل آنها برخلاف حکم قرآن بود. از دو حال خارج نبود، یا ادعای جدید بر حق بود و در این صورت واجب الاطاعه محسوب می شد و راهی جز خضوع و تسلیم در برابر آن وجود نداشت، یا ناحق بود در این صورت هم، به موجب حکم قرآن، نیازی به مداخله کسی وجود نداشت و خود به خود از میان می رفت، چه که قرآن به طور قطع خبر می دهد که باطل نابود شدنی است و هرگز تداوم نخواهد یافت و خداوند انتقام از کسی که به باطل چیزی به او نسبت می دهد و بر او افترا می بندد را خود بر عهده گرفته است.
«أَلَمْ تَرَ كَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَیِّبَةً كَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاء. تُؤْتِی أُكُلَهَا كُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا وَیَضْرِبُ اللّهُ الأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَكَّرُونَ. وَمَثلُ كَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجْتُثَّتْ مِن فَوْقِ الأَرْضِ مَا لَهَا مِن قَرَارٍ»[xvii] این مثال دلالت دارد بر این که از نظر اسلام آنچه حق است باقی و ثابت می ماند و نتیجه خودش را آشکار می کند و آنچه ناحق باشد، از میان می رود: «وَقُلْ جَاء الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا»[xviii] آیات سوره حاقه را در مورد سزای سریع و شدید مدعی وحی الهی از نظر قرآن در صفحات قبل خواندیم. مقاومت و سرکوب خشن و وحشیانه بابیان تلویحا به این معنا بود که مخالفان درباره حقانیت ادعای باب مشکوک بودند و می ترسیدند که حق باشد و در همه جا پراکنده شود. آنها در حقیقت برخلاف فرمان دین خود عمل می کردند.
رفتار وحشیانه آنان دلیل دیگری بود بر این که در کار خود قصد دفاع از اسلام را ندارند، بلکه در پی چیزی دیگر هستند. زیرا اقدامات آنها کاملا برخلاف احکام و دستوراتی بود که از پیامبر به آنان رسیده بود. آنها ممکن بود به آیات غلیظ و شدید قرآن استناد کنند و مثالهایی از جنگها و غزوات پیامبر در مقابل کفار بیاورند[xix]، ولی این مصادیق با موقعیتی که ایشان در آن بودند، تناسبی نداشت، چه که پیامبر اسلام در مقابل کسانی می جنگید که با زور اسلحه و با نهایت خشونت قصد داشتند مسلمانان را به زور از دین جدید برگردانند. به طوری که در آیات قرآن آمده: «وَلاَ یَزَالُونَ یُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىَ یَرُدُّوكُمْ عَن دِینِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُواْ»[xx] و تأکید شده: «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَیْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَیْكُمْ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ»[xxi] «وَقَاتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ یُحِبِّ الْمُعْتَدِینَ»[xxii] اما پیروان باب از استدلال استفاده می کردند و در موقعیتی نبودند که بخواهند برای بابی کردن دیگران از خشونت استفاده کنند. ایشان فقط زمانی دست به شمشیر بردند که در مقابل اقداماتی کاملا وحشیانه قرار گرفتند. به علاوه، سرکوب مخالفان باب و قتل و کشتار و غارت فقط به این جنگجویان منحصر نبود، بلکه همه را از زن و مرد و پیر و کودک در بر می گرفت. اعدام پیروان باب به صورت نمایشی از قساوت و وحشیگری در آمده بود که در آن هر کسی هر آزاری که به فکرش می رسید، به قربانیان وارد می کرد.
اینها صحنه هایی بودند که کاملا با طریقه اولیای اسلام منافات داشت. بیانات پیامبر و ائمه چنین خشونتهایی را رد می کرد و نمونه هایی که از حیات آنها نقل می شد، کاملا بر خلاف این بود. از جمله می توان به مجازات قاتل امیر المؤمنین علی اشاره کرد که فرزندانش را سفارش نمود او را قصاص کنند یا ببخشند و در پی تشفی نباشند. اعمالی که مخالفان بابیه در شکنجه آنان به کار می بردند، هیچ نسبتی با این حکم نداشت. با توجه به این که این اقدامات زیر نظر علمای دین یعنی افراد رازآشنایی انجام می شد که قاعدتا نباید مانند عوام تحت تأثیر حکایات درباره جنگجویی و خشونت طلبی بزرگان دین خود قرار بگیرند، معلوم می شود که این علما در مخالفت خود با باب و پیروانش ناظر به دفاع از اسلام و اجرای حدود الهی در مورد دشمنان دین نبودند، بلکه از پایگاه خود دفاع می کردند، چه که حتی حاضر نشدند پیش از دادن حکم اعدام باب سخنان او را بشنوند و از روی تحقیق درباره اش حکم کنند.
حکومت قاجار و علمای اعلام در واقع در برابر یک قرائت تازه از دین و یک نهضت احیاء مذهبی به صرف تازگیش صف آرایی کردند. نظام اجتماعی ایران، حکومت قاجار، نفوذ علما و قرائت متداول از دین چنان در هم تنیده و مجموعه منسجمی به وجود آورده بود، که هر نوع اندیشه متفاوتی می توانست تهدیدی برای کل این مجموعه محسوب شود. مبارزه آنها نه دفاع از اسلام، بلکه تلاش برای حفظ وضعیت موجود و دفاع از موقعیت خود بود. از این رو کل جریان مبارزه با آئین جدید بر پایه ای متزلزل و متناقض بنا شد که تداوم آن نتیجه ای جز تضعیف اسلام و ارزشهای آن در اجتماع نداشته و نخواهد داشت.

[i] آیا جز ساعت را انتظار می کشند که ناگهان بر آنها فرا رسد در حالی که آنان بیخبرند؟
[ii] طه، 15: محققا ساعت فرا خواهد رسید و ما آن را پنهان داریم تا هر نفسی به پاداش سعیش در آن روز برسد.
[iii] و به درستی که فرزندی از بنی هاشم ظاهر می شود و مردم را به بیعتش امر می کند... پس هرگاه درباره او چیزی شنیدید، به سویش بشتابید (عوالم بحرینی)
[iv] زمر، 9: آیا کسانی که می دانند با آنها که نمی دانند برابرند؟
[v] حجرات، 6: ای مومنان هر گاه فاسقی خبری برای شما آورد تحقیق کنید مبادا از نادانی به قومی رنجی رسانید و از عمل خود پشیمان گردید
[vi] چنین نقل کرده اند که وقتی باب را دستگیر کرده به حضور حاکم شیراز بردند، وی با نقل این آیه، حاکم را به تحقیق و تفکر دعوت کرد، ولی حاکم شیراز که معنای آیه را درست نفهمیده بود، آن را توهین به خود تلقی کرد و در جواب، برخوردی خشن و توهین آمیز از خود نشان داد.
[vii] آل عمران، 193
[viii] برخلاف آنچه مخالفان باب می گویند، طرح ادعاهای قائمیت و رسالت توسط وی نمی توانست عکس العملی در مقابل مقبولیت و گرمی بازار آئین تازه باشد.
[ix] عنکبوت، 51: آیا ایشان را کفایت نمی کند که این کتاب را بر تو نازل کردیم تا بر آنها خوانده شود که در آن برای اهل ایمان رحمت و پند است
[x] رعد، 38-39: و ما رسولانی پیش از تو به خلق فرستادیم و بر همه زنان و فرزندان مقرر نمودیم و هیچ پیغمبری نبوده که بی اذن خدا آیتی آورد که هر امری را وقتی معین مرقوم است
[xi] حاقه، 44-47: و اگر (پیامبر) دروغ به ما می بست محققا او را به دست راست (قهر و انتقام) می گرفتیم و رگ وتینش را قطع می کردیم و شما هیچیک بر دفاع از او قادر نبودید
[xii] آل عمران، 81-82: و آن گاه که خداوند میثاق پیامبران را گرفت که آن گاه که کتاب و حکمتی بر شما فرستاده شد سپس پیامبری آمد که آنچه نزد شما بود تصدیق نمود، به او ایمان آورید و یاریش کنید گفت آیا اقرار دارید و پیمان می بندید، گفتند اقرار داریم گفت پس گواه باشید و من هم با شما گواهی می دهم. پس کسانی که از آن پس روی گردان شوند، فاسقند.
[xiii] اربعین محدث بحرینی: ظاهر می شود از بنی هاشم فرزندی صاحب احکام جدید پس مردم را دعوت می کند و کسی او را اجابت نمی کند و اکثر دشمنانش علما هستند پس وقتی حکمی می کند از او اطاعت نمی کنند و می گویند این خلاف آن چیزی است که از ائمه دین نزد ماست
[xiv] الیواقیت و الجواهر: اغلب احکامش مخالف آئینهای علماست پس در حق او شدت به خرج می دهند چون گمان می کنند خداوند پس از امامانشان کسی که اجتهاد کند باقی نگذاشته است
[xv] بنادر البحار: فقهاء آن زمان بدترین فقهاء در زیر آسمانند فتنه از آنان صادر می شود و به آنان بر می گردد
[xvi] احزاب، 67: و گفتند پروردگارا ما از بزرگان و پیشوایانمان پیروی کردیم پس آنان ما را گمراه کردند
[xvii] ابراهیم، 24-26: آیا ندیدی چگونه خداوند مثال زد کلمه نیکو را به درختی نیکو که ریشه اش ثابت است و شاخه اش در آسمان و در هر زمان به اذن پروردگارش میوه می دهد و خداوند برای مردم مثال می زند باشد که پند گیرند و مثل کلمه خبیث مانند درخت خبیث است که از روی زمین کنده شده است و دوام و قراری ندارد
[xviii] اسراء، 81: و بگو حق آمد و باطل رفت به درستی که باطل نابود شونده است
[xix] سوره محمد، آیه 4: «فَإِذا لَقِیتُمُ الَّذِینَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا» یا سوره نساء، آیه 89: «وَدُّواْ لَوْ تَكْفُرُونَ كَمَا كَفَرُواْ فَتَكُونُونَ سَوَاء فَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ أَوْلِیَاء حَتَّىَ یُهَاجِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَخُذُوهُمْ وَاقْتُلُوهُمْ حَیْثُ وَجَدتَّمُوهُمْ وَلاَ تَتَّخِذُواْ مِنْهُمْ وَلِیًّا وَلاَ نَصِیرًا»
[xx] بقره، 217: و پیوسته با شما قتال می کنند تا اگر بتوانند شما را از دینتان برگردانند.
[xxi] بقره، 194: پس کسی که به ستم به شما دست دراز کند در مقابل او مقاومت کنید و تقوای خدا پیشه کنید و بدانید که خداوند پرهیزکاران را دوست دارد.
[xxii] بقره، 190: و در راه خدا با کسانی که با شما می جنگند مقاتله کنید، و (اما) تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست ندارد.