نهضت تقريب بين اديان

گفتار دوم ما زير عنوان اميدها و نويدها، شرحی است در مورد يکی ديگر از تعاليم حضرت بهاءالله که جامعه‏ ی انسانی با وجود غفلت ظاهری از ظهور مبارکش به حکم اراده‏ی الهی متدرجاً به موقع اجرا می‏گذارد. به مصداق سخن نعيم سدهی که فرمود:
ای که گفتی علامت حق چيست؟ می‏کند حق، هر آن چه می‏گويد
يکی از تعليمات حضرت بهاءالله که سابقه‏ ی آن را از جمله می‏توان در کتاب مستطاب ايقان که به سال ۱۸۶۲ م، مطابق ۱۲۷۸ هـ. ق. در بغداد نگاشته شده، جستجو کرد، اتحاد اديان و وحدت مظاهر الهی، يعنی پيامبران است و اين تعليم هنگامی به بشر اعلام شد که نه فقط رقابت، بلکه خصومت ميان اديان در حد اعلی بود و حتی پيروان برخی از اديان، معتقدان به اديان ديگر را نجس و پليد می‏انگاشتند و برای پيروان خود قائل به انحصار حقيقت و امتياز رستگاری بودند. حضرت بهاءالله هم از ابتدا به صراحت اعلام کردند که مظاهر الهی و همه‏ی اديان از منشأ واحدی برمی‏خيزند و هدفی واحد که همان احيای روحانی و اصلاح اخلاقی بشر است، در نظر داشته و دارند.
آن حضرت از جمله در ايقان شريف فرموده‏اند: «حاملان امانت احديه که در عوالم ملکيه به حکم جديد و امر بديع ظاهر می‏شوند، چون اين اطيار عرش باقی از سماء مشيت الهی نازل می‏گردند و جميع برای امر مبرم ربانی قيام می‏فرمايند، لهذا حکم يک نفس و يک ذات را دارند.» (ص ۱- ۱۰۰) و در کتاب مستطاب اقدس که گنجينه‏ی حدود و احکام شريعت جديد است، به صراحت دستور می‏فرمايند که: «عاشروا مع الاديان کلها بالروح و الريحان»، يعنی با اهل اديان به شادی و محبت و صفا معاشرت کنيد.

از همــان زمان که حکــم مبارک در کتاب اقدس مذکــور آمــد (۱۸۷۳) تحولاتی در جهان روی داد که همه نويد تحقق اراده‏ ی آن حضرت را می‏دهد. از جمله آن که يک سال پس از درگذشت حضرت بهاءالله در عکا (۱۸۹۳) اولين پارلمان جهانی بين اديان در شيکاگو تشکيل شد و آن مؤتمر، فی‏الحقيقه وسيع‏ترين اجتماعی بوده که تا آن زمان نمايندگان مبرز اديان و مذاهب جهان را گرد هم آورده بود. اديان اسلام، بودايی، هندويی، کنفوسيوسی، آئين جين و زردشتی علاوه بر مسيحيان در اين مجمع بزرگ حاضر بودند و برای اول بار در چنين اجلاسيه‏ای بود که اشاره‏ای به آئين بهائی و حضرت بهاءالله مؤسس آن از جانب يکی از ناطقان پرتستان مذهب مطرح شد و در سال‏های بعد نيز آئين مذکور در جامعه‏ی امريکا پيروانی پيدا کرد.
نقش تشکيل پارلمان جهانی اديان به مناسبت نمايشگاه عظيمی که در شيکاگو برپا گرديد، گويای اين مطلب بود که نمايندگان آئين مسيحی دست از ادعای برتری مسيحيت بر اديان ديگر و رجحان فرهنگ غربی بر ساير فرهنگ‏ها برداشته‏اند و فرصت به نمايندگان اديان مهم ديگر هم می‏دهند که نظرات خود را ارائه کنند و سهم خويش را در تکامل روحانی بشريت معلوم دارند.
جريان گفت و گوی ميان اديان به دنبال پارلمان جهانی اديان قطع نشد، بلکه قوت گرفت و چنان که می‏دانيم، در عالم مسيحيت منجر به تأسيس شورای جهانی کليساها World Council of Churches در سال ۱۹۴۸ شد که اکنون هم سخت فعال است و هرچند اين شورا موفق نشد که نماينده‏ی مذهب کاتوليک را هم به عضويت کامل خويش درآورد، ولی در دوران ژان پل دوم، اقدامات متعدد از جانب او در جهت اکومنيسم يا تقريب بين مذاهب مسيحی و نيز گفت و شنود ميان اديان بزرگ صورت گرفت، اما در داخل شورای مذکور، نماينده‏ی پاپ تنها به عنوان عضو ناظر شرکت کرد.
البته اکومنيسم در گذشته‏ی تاريخ مسيحيت، سوابقی دارد، مثل آن که در قرون وسطی کوششی به عمل آمد تا کليساهای شرق و غرب اروپا را با هم متحد کند، کوششی که نافرجام ماند. اصلاح مذهبی پرتستانی هم از انديشه‏‏ی اتحاد فرقه ‏ها در داخل مسيحيت فارغ نبود، اما خود پرتستانتيسم منشأ گروه‏ها و فرَق بسيار متعدد شد.
در همان اوايل قرن هجدهم مذاکراتی برای نزديک کردن دو کليسای کاتوليک و انگليکان درگرفت که آن هم بی‏ نتيجه ماند، چنان که بازديد پاپ ژان پل دوم از کانتربوری در سال ۱۹۸۲ به قصد نزديکی بيشتر با کليسای انگليکان هم به ثمری منتهی نگرديد. در نتيجه می‏توان گفت که اکومنيسم خصوصاً يک پديده‏ی قرن بيستم است که از جانب پرتستان‏ها مورد توجه قرار گرفته و در آن آنقدر قضايای تئولوژی مطمح نظر واقع نشده که پيدا کردن راه حلی برای برخی مسائل عملی مشخص نظير رفع مشکل رقابت ميان ميسيونرهای مسيحی که از جانب کليساهای مختلف به هندوستان يا افريقا اعزام می‏شوند و يا رفع مشکلات ناشی از لامذهبی روزافزون جامعه که همه‏ی اديان با آن مواجه هستند، امکان يابد.
از جمله سازمان‏هايی که تقريب بين اديان را هدف مساعی خود قرار داده‏اند، علاوه بر شورای نامبرده و نيز پارلمان اديان سابق الذکر، بايد از اين سازمان‏ها نام برد: کنفرانس جهانی درباره‏ی دين و صلح WCRP که در سال ۱۹۷۰ در کيوتو (ژاپن) تأسيس شد و محل مواجهه و مکالمه‏ی اديان اصلی جهان برای ترويج صلح و حفظ حقوق بشر و صيانت محيط زيست است و نيز سازمان ديگری به نام Temple of Undrstanding و يا Interfaith که در برخی از آنها جامعه‏ی بهائی هم دعوت به مشارکت شده است.
ناگفته نماند که گاه ابتکاراتی دو جانبه از سوی نمايندگان اديان مثلاً گفت و شنود بين مسيحی و يهودی، بين يهودی و مسلمان، اين جا و آن جا صورت عمل به خود گرفته که عاری از اهميت نيست، ولی ورود در بحث آنها مطالب ما را پرطولانی می‏کند.
از چهره‏های فعال، هم در اکومنيسم و هم در گفت و شنود بين اديان که خود عالم علوم الهی و کاتوليک است، هانس کونگ است. او اصلاً سويسی و استاد در آلمان بوده است. وی در پارلمان دوم اديان در اين دو زمينه بسيار کوشا بوده و سعی داشته، موارد توافق ميان اديان بزرگ را در اصول اساسی اخلاقی تحت عنوان ‹‹طرحی برای يک اخلاق جهان شمول›› نشان دهد.
به عقيده‏ی او صلح در جهان بدون صلح ميان اديان امکان ناپذير است. از جمله به اهتمام او و عده‏ای ديگر بود که حتی قبل از تشکيل دومين پارلمان جهانی اديان (اوت – سپتامبر ۱۹۹۳ شيکاگو) نمايندگان اديان مختلفه، اعلاميه‏ای را پذيرفتند و امضا کردند که ضمن آن چهار مسير فعاليت که مورد موافقت اديان بود، اعلام شد:
۱- حرکت به سوی يک فرهنگ صلح، يعنی عدم خشونت و احترام به حيات
۲- حرکت به سوی فرهنگ تعاون و تعاضد و يک نظام عادلانه‏ی اقتصادی
۳- حرکت به سوی فرهنگ تسامح و تساهل و آن نوع زندگی که به حقيقت جويی و راستی تخصيص يابد.
۴- حرکت به سوی فرهنگ برابری حقوقی و مشارکت و ياری و ياوری ميان مرد و زن
بر آن چه رفت اين نکته را بايد اضافه کنم که در طی تاريخ دو قرن اخير بوده که بعضی از متفکران اسلامی نيز مانند سيد جمال الدين افغانی (۱۲۵۴ – ۱۳۱۵ هـ ق) برای اتحاد ميان مسلمانان کوشش کردند. سيد تحقق وحدت و اتحاد مسلمين را از جهت ترقی عالم اسلام ضروری می‏شمرد.
هنوز می‏توان گفت که با وجود پيشرفت‏هايی که بر طبق مشيت الهی در مسير تقريب بين اديان حاصل آمده، قبول برابری همه‏ی اديان و وحدت منشأ آنها و عدم اختصاص حقيقت به هيچ آئينی از اين آئين‏ها بر اصحاب اديان بس دشوار بوده و هست و هنوز زمانی بايد بگذرد که متدرجاً اينان به عمق نظر بهائی در اين باره پی‏برند. چه به مورد است، يادآوری اين اشعار نغز محمد نعيم اصفهانی که گفت:

گفته ‏ی انبيا يکی است، يکی

 بلکه از اوليـا يکــی است، يکی
آدم و نوح و موسی و عيسی

 تا به عبدالبهـاء يکی است، يکی
همه فرمان پذير و فرمانبــــر

 شــاه فرمانروا يکـی است، يکی
دو مبين در محمـد و عيـسی

ای برادر، خدا يکی است، يکی

هم اين شاعر ارجمند بهائی بود که همه‏ی عالم بشری را به صلح و يگانگی دعوت کردو گفت:

گـر مسلمـــان و گبـــر و بوداييــم

گـر يهـــود و هنـــود و ترســـاييم
گر ‏ز ‏روس و پروس و ‏روم وحبش

زانـگلـيسيـــم يـا فـرنـســــاييــــم
گـر‏ ز امـريک و گـر ز افـريکيـــم

زآسيــا يــا کـــه از اروپــاييـــــم
مرد يک خاک و طفل يک وطنيم

خلق يک شهـر و اهل يک جاييـم
جنـگ اديان خــراب کــرد جهـان

ما کنــون صلـح جــوی دنيـاييـــم
اين همـــه حد و ســد چــرا سازيم

ما کـه چـادر نشيــن صحـــراييــم

با توجه به مقدماتی که مذکور آمد، حيرت نبايد کرد که مرکز جهانی امر بهائی چند سال قبل (۲۰۰۲) پيامی عمومی به رؤسای همه‏ ی اديان جهان فرستاد که در آن وظيفه ‏ی عمده‏ی سازمان‏های دينی را که ‹‹وجودشان برای خدمت بر امر برادری و صلح و آشتی است›› يادآور شد. ضمناً آنان را از تأييد و تقويت تعصبات فرقه‏ای و مذهبی که سبب اين همه جنگ و جدال در گذشته شده، برحذر داشت و با تذکار نقش مثبت اديان در پيشرفت تمدن بشر ، وحدت اساس اديان را متذکر گرديد و اين نکته را که اديان الهی در حکم سلسله‏ای به هم پيوسته هستند که هر دين تازه‏ای در آن قدمی فراتر در راه تکامل نوع انسانی است، گوشزد کرد و تصريح نمود که زمان حاضر شاهد يک پارچه شدن همه‏ی جامعه‏ی بشری است و کمک همه‏ی اديان به تحقق يگانگی کل عالم انسانی را اقتضا می‏کند. ضمناً مرکز جهانی امر بهائی اصحاب اديان را از اين که اسير وسوسه‏ی قدرت شوند، در حالی که قدرت دنيوی بالقوه سبب ايجاد فساد می‏شود، تحذير کرد و بر نقش روحانی و اخلاقی اديان تکيه و تأکيد نهاد.
اصلاح عالم و راحت امم به فرموده‏ ی حضرت بهاءالله جز به اتحاد و اتفاق حاصل نخواهد شد و ناچار اديان الهی نيز بايد در خدمت رفاه بشر و اصلاح جهان قرار گيرند و به حصول اين اتحاد و اتفاق کمک کنند.
در اين مقام، ترجمه‏ ی عباراتی چند از يک مقاله‏ی کلود ژفره Geffré که در دائرة المعارف اديان چاپ ۱۹۹۷ نشر شده، زير عنوان ‹‹گفتگو ميان اديان›› سودمند به نظر می‏رسد: «امروزه عالم انسانی به عصر فراگير جهانی رسيده و در ورای تفاوت‏های نژادی، فرهنگی و مذهبی، آدميان اين هشياری را حاصل کرده‏ اند که عموم مردم ساکن خانه‏ی مشترک واحدی هستند و به خانواده‏ ی واحدی تعلق دارند و هرچند کلمه‏ ی اکومنيسم به معنای گفتار و جستجوی وحدت در داخل کليساهای مسيحي است، ولی امروز حق آن است که سخن از يک اکومنيسم جامع جهانی برانيم، چه همه‏ ی اديان به اين نکته وقوف يافته‏ اند که آن چه ايشان را به هم پيوند می‏دهد، خيلی بيشتر از عناصری است که آنها را از هم جدا می‏کند.
امروزه اديان آگاهی بيشتر و زنده‏ تری از روابط تاريخی فيمابين دارند، هرچند که هر دين و همه‏ ی اديان در جستجوی امری مطلق هستند.
علاوه بر اين انسان مدرن به مدد علم و فن هر روز قدرتی بيشتر در اختيار دارد که می‏تواند تهديدی برای آينده‏ی نوع بشر باشد و تهديدی برای حفظ و بقای کره‏ ی زمين. علی هذا به جای آن که هر يک از اديان تنها نفع خود را خواستار شود و با تعصب از ويژگی‏های خود دفاع کند، حال اديان بزرگ متذکر مسئوليت تاريخی خويش در خدمت به انسان‏ها و برقراری دوستی و يگانگی در ميان آنها گرديده‏اند و بيش از پيش اين مطلب صورت بداهت پيدا می‏کند که بدون صلح بين اديان، نه صلح مدنی و نه صلح جهانی تحقق خواهد يافت.
گذشته از اينها، چون عصر عصر جهان فراگير است، لذا جامعه‏ ی ملل محتاج و متقاضی يک نظام اخلاقی جهان شمول است که در ورای تنوع دينی و تفاوت‏های اخلاقی، شامل حال همه‏ ی انسان‏ها شود و اين توجه که در همه جا به چشم می‏خورد، معطوف به سند اعلاميه‏ ی جهانی حقوق بشر است، لهذا همه‏ ی اديان بايد ارزش‏های اخلاقی حقوق بشر را مورد نظر قرار دهند و متون مذهبی و حقوقی خود را در پرتو اين تجربه‏ ی نوين تاريخی، يعنی شناسايی حقوق بشر تفسير مجدد کنند... جامعه ‏ای که منحصراً تابع و مجری عدالت قانونی است، به زودی به جامعه‏ای غير انسانی مبدل می‏شود. چنين جامعه‏ای بايد جا به آن ارزش‏هايی بدهد که اديان تعليم داده‏اند، يعنی ارزش‏هايی چون رحم و شفقت، عفو و اغماض و توجه مقدم به فقرا و محرومان.»
ممکن است در خاطر بعضی از شنوندگان ارجمند اين نکته بگذرد که اينک دنيا شاهد حرکتی معکوس است که ظاهراً دانشمند امريکايی عالم سياست، ساموئل هانتينگتون پيش ‏بينی کرده بود: Clash of Civilizations، يعنی مقابله و برخورد اسلام با تمدن غرب و در خلال آن با مسيحيت، ديگر بروز بنيادگرايی و تعصبات مذهبی اختصاص به هيچ ديانت خاصی ندارد و حتی در اديانی که هميشه به مدارا و تساهل معروف بوده‏ اند، اين جا و آن جا نشانه ‏های تعدی و خشونت به چشم می‏خورد. اما حقيقت اين است که در اکثر موارد مذهب و دين به عنوان بهانه و وسيله به کار رفته و در باطن، مقاصد سياسی و نظاير آن مدخليت داشته‏ اند.
در بسياری مواقع مذهب سرپوشی بر تعصبات ملی – وطنی است يا حتی منافع اقتصادی در پشت غليان مذهبی نهفته است، لذا می‏توان با اطمينان اظهار کرد که منبعد نزديک شدن اديان به هم، امری اجتناب ناپذير است. چنان که کليسای کاتوليک با همه‏ی مقاومتی که در قبول ارزش‏های روحانی ساير اديان نشان می‏داد، بالأخره در زمان ژان بيست و سوم، کليساهای پرتستان، انگليکان و ارتدکس را دعوت کرد که نماينده‏ی ناظری به شورای دوم واتيکان بفرستند (۱۹۶۲)، شورايی که طی چهار سال، يعنی تا سال ۱۹۶۵ جلسات خود را تشکيل داد و نه فقط مسيحيان را به توافق فيمابين دعوت کرد، بلکه حتی ساير اديان را به جستجوی وحدت فراخواند و به فلسفه‏ی گفت و شنود و گشايش متقابل ميان اديان پرداخت و در حقيقت آن چه ژان پل دوم تا کنون انجام داده، منجمله بازديد مراکز دينی غير مسيحی يا مذاکره با رؤسای مذاهب ديگر مسيحی، چون کليسای انگليکان، در پيروی از همان مصوبات شورای دوم واتيکان بوده است.
در حال حاضر در بسياری از ممالک غرب، جلسات تبادل فکری و تفاهم بين اديان داير است و حتی گاه سازمان‏هايی بدين منظور در سطح شهر‏ها تشکيل می‏شود و انتشارات در اين زمينه روی به افزايش دارد و تحقيقاتی که تحت عنوان اديان تطبيقی يا مقايسه‏ ی اديان Comparative religion در سطح دانشگاه‏ها صورت می‏گيرد، هم با روحيه‏ ی مدارا نسبت به اديان بيگانه مقرون است و اينها همه نويد آن را می‏دهد که نه فقط جلسات تفاهم، بلکه طرح‏های همکاری در زمينه‏ های مورد علاقه‏ ی مشترک هم بين اديان و مذاهب بيش از پيش تداول پيدا کند و فی‏ الحقيقه آن چه را که حضرت بهاءالله فزون از صد و سی سال قبل به عنوان دستور محکم صادر فرموده‏ اند، جامعه‏ ی بشری بالمآل عامل گردد.
بايد اميدوار بود که روزی روحيه‏ ی اکومنيسم که احترام به همه‏ ی اديان را اقتضا می‏کند، به سرزمين ما هم تسری پيدا کند و با توجه به سخن حکيمانه‏ ی حافظ که فرمود:
جنگ هفتاد و دو ملت همه را عذر بنه چون نديدند حقيقت، ره افسانــه زدند
ججامعه‏ ی ايران از اين پس بکوشد که دور از تعصبات مذهبی که طی قرن‏ها در ذهن آنان القاء شده، با روشن ‏بينی، تجلی حقيقت را در همه‏ ی مسلک‏ها جستجو کند. باز به مصداق سخن حافظ که فرمود:
همه کس طالب يارنـد، چه هشيــار و چــه مست ههمه جا خانه‏ ی عشق است، چه مسجد چه کنشت
نـــا اميـــدم مکـــن از ســـابقــــه‏ی لـطـف ازل تو پس پرده چه دانی که که خوبست وکه زشت
ممولانا ملاحسين کاشفی (نيمه ‏ی دوم سده‏ی نهم هجری) در لبّ لباب مثنوی ابياتی را در بيان اتحاد انبيا و اوليا از روی معنی اگرچه به حسب صورت متعددند، از مولوی نقل کرده که ذکر آن ها مناسب پايان گفتار ماست:
ده چــراغ ار حاضــر آيــد در مکـان هر يکــی باشـــد بـه صورت غير آن
فرق نتـــوان کــرد نـور هـــر يکـــی
چون بـه نورش روی آری بی‏شکــی
در معـانــی قسمت و اعــداد نيـسـت
در معانـــی تجزيــه وافـــراد نيـسـت
هر نبـی و هر ولی را مسلکــی اسـت
ليک تا حق می‏رود جمله يکی است
جان گرگان و سگان ازهـم جداست
متحــد جان‏هــای شيــران خداست
همچــو آن يک نور خورشيــد سما
صـد بود نسبت بــه صحن خانــه‏هــا
ليـک يک باشــد همـــه انوارشـــان
چون کـه برگيــری تـو ديوار از ميان

از جمله منابع و مآخذ:
1) Encyclopédie des religions, éditeur J. P. Rosa, Vol. 2, 1997 article : Dialogue entre les religions, p. 2391-2397.
2) H. Küng : Projet d´ ethique planélarie, Paris 1991.
3) M. Momen : Phenomenon of religion, see interfaith dialogue (several pages).
4) Mircea Eliade, Encyclopadia of religion, 1987, see Ecumenical movement.